II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti

Bölüm 450

Yalçın Çakmak

Sunucu Can Gümüş

II. Abdülhamid Dönemi yönetim anlayışı, Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyıldan itibaren izlediği Alevi/Kızılbaş siyasetini nasıl dönüştürdü? II. Abdülhamid dönemi Alevi/Kızılbaş siyasetinin temel araçları nelerdi? Bu bölümde, Munzur Üniversitesi Tarih Bölümü’nden Yalçın Çakmak ile “Sultan’ın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti” başlıklı kitabı üzerine sohbet ediyoruz. II. Abdülhamid rejiminin kendi siyaset anlayışı ve araçları ile devletin genel Alevi politikası arasındaki paralellikleri ve değişimleri tartışıyoruz.

RSS

Katılımcı Biyografileri

Yalçın Çakmak lisans, yüksek lisans ve doktorasını Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü’nde tamamladı. Kızılbaş/Alevilik, Bektaşilik, Türkiye’de dinî ve etnik gruplar başta olmak üzere dinler tarihi, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi dinî, toplumsal ve siyasal yaşam çalışma alanları arasındadır. Sultanın Kızılbaşları'nın yanı sıra İletişim Yayınları'ndan çıkan Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel ve Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreler başlıklı kitapların derleyenlerindendir. Aynı zamanda Kalan Yayınları imzalı Kelâm-ı Pîr: Kitâb-ı Heft Bâb başlıklı eserin de editörüdür. 2013-2018 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü, 2019 yılından itibaren de Munzur Üniversitesi Tarih Bölümü’nde akademik çalışmalarını sürdürmekte olup, 2019 yılında Tarih Vakfı Mütevelli Kurulu üyeliğine seçilmiştir.

Can Gümüş Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü'ndeki doktora çalışmalarına, geç Osmanlı dönemi kentlerinde halk sağlığı ve kentleşme ilişkisini incelediği araştırmasıyla devam ediyor.

Yapım ve Yayın

Bölüm No. 450
Yayınlanma Tarihi:: 16 Şubat 2019
Kayıt Yeri: Ankara Dersimliler Derneği
Müzik: Thiaz Itch – Bratil Imuun
Ses Editörü: Can Gümüş ve Chris Gratien
Görseller ve Kaynakça Yalçın Çakmak'ın müsaadesiyle

Görseller

Abbasan ve Karaballı Aşiret Reisleri Soldan Sağa: Seyid Rıza, Abbasan Aşireti Lideri Seyid İbrahim (Seyid Rıza’nın Babası), Karaballı Aşireti lideri Yusuf Ağa ve oğlu  

Kaynak: Missionary Herald, LXXXVI/VIII (1890).

Seyyid İbrahim (Seyit Rıza’nın Babası).

Kaynak: Missionary Herald, LXXXVI/VIII (1890).

 Aralarında Dersimlilerin de bulunduğu Aşiret Mektebi’nden mezun kişilerin mezuniyet fotoğrafları

Oturanlar sağdan-sola: 1- Karapapak Aşireti’nden Erzurumlu Enis Efendi 2- Cibranlı Aşireti’nden Bitlisli Halid Efendi 3- Şemski Aşireti’nden Vanlı İzzet Efendi 4- Karaballı Aşireti’nden Harputlu Cemil Efendi 5- Şemski Aşireti’nden Vanlı Ziya Efendi 6- Karapapak Aşireti’nden Erzurumlu Saim Zeki Efendi 7- Şikefti Aşireti’nden Vanlı Sıddık Efendi. 

Ayaktakiler sağdan-sola: 8- Karaballı Aşireti’nden Harputlu Ramiz Efendi 9- Karaballı Aşireti’nden Harputlu Şükrü Efendi 10- Karaballı Aşireti’nden Harputlu Ali Haydar Efendi 11- Karapapak Aşireti’nden Erzurumlu Veli Efendi 12- Karaballı Aşireti’nden Harputlu Sabri (Hayri) Efendi 13- Sivaslı Mustafa Nadir Efendi 

Kaynak: Servet-i Fünûn, (11 Haziran 1314), sayı. 380, s. 244.

 Fransisken misyonerler tarafından çekilmiş, Urfa Vilayeti’ndeki Kürt Kızılbaş kadınlara ait bir fotoğraf. 

Malatya’daki Kızılbaş kadınlar. 

Kaynak: ALBUM de la Mission de Mésopotamie et d’Arménie Confiée aux Fréres-Mineurs Capucins de la Province de Lyon, Bibliothèque de Fels, 1904, PH. 6035.

Adıyaman ve Dersimli iki Kızılbaş kadına ait fotoğraf. 

Kaynak: ALBUM de la Mission de Mésopotamie et d’Arménie Confiée aux Fréres-Mineurs Capucins de la Province de Lyon, Bibliothèque de Fels, 1904, PH. 6036.

1908 Devrimi’ni (II. Meşrutiyet) sevinçle karşılayan Dersimlilerin Harput’taki gösterilerinden bir kare.

Kaynak: Henry H. Riggs, “The Religion of the Dersim Kurds”, The Missionary Review of the World, 34/10, 1911, s. 735.

Sivas Bölgesi’ndeki bir Kızılbaş dede 

Kaynak: Missionary Herald, CVI/5 (1910), s. 225.

Dersim’de Kızılbaş aşiret üyesi bir grup 

Kaynak: Molyneux-Seel, L., “A Journey in Dersim”,  The Geographical Journal, Vol. 44, No. 1, 1914.

 “Türkiye’de Bektaşi ve Alevilerin oturdukları yerleri gösterir harita”

Kaynak: Besim Atalay, Bektâşîlik, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1340/1924.

Likya bölgesindeki Tahtacı ve Bektaşilere yönelik Luschan’ın ırki ölçümleri

Kaynak: F. von Luschan, , Die Tachtadschy und Andere Uberreste der Alten Bevölkerung Lykiens, Druck und Verlag Von Friedrich Vieweg und Sohn, Braunschweig, 1890.

Kaynakça

Akpınar, Alişan, "II. Abdülhamid Dönemi Devlet Zihniyetinin Alevi Algısı", Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik (Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel), der. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015, ss. 215-225.

Alandağlı, Murat, “İki Vilayet, İki Vali, Bir Yol İmparatorluk Taşrasında Toplumsal Sınıf Katmanları Üzerinden Menfii Uğraşlara Dair Bir Örnek”, Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, 2. Cilt, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl, 2014, ss. 667-668.

_____, “Kızılbaşlara Dair İki Rapor, 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Osmanlı İdarecilerinin Gözüyle Kızılbaşlar”, Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik (Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel), der. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş, İletişim Yayınları, 2015, İstanbul, ss. 227-244

Antranik, Dersim Seyahatname, çev. Payline Tomasyan, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012.

Ateş, Kazım, Yurttaşlığın Kıyısında Aleviler, “Öz Türkler” ve Heretik Ötekiler”, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2011.

Barnum, Herman N., "The Kuzzel-Bash Koords", In Lands Afar A Second Series of Mission Stories of Many Lands, Boston, 1897, ss. 77-80.

_____, "The Kuzzel-bash Koords" Christian Herald and Signs of Our Times, Vol. 22, No.52, 1899, ss. 1011.

Bauman, Zygmunt, Modernlik ve Müphemlik, 2.Baskı, çev. İsmail Türmen, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014.

Chantre, Ernest, Recherches Anthropologiques dans L'Asie Occidentale Missions Scientifiques en Transcaucasie Asie Mineure et Syrie 1890-1894, Libraire de la Faculté de Medecine et de la Faculté de Droit, Lyon, 1895.

Chantre, B., En Asie Mineure, Souvenirs de Voyages en Cappadoce et en Cilicie, Hachette, Paris, 1896-1898.

Crowfoot, J. W., “Survivals Among the Kappadokian Kizilbash (Bektash)”, The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol XXX, 1900, ss. 305-320.

Cuinet, Vital, La Turquie d'Asie, Géographie Administrative: Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l'Asie- Mineur, Cilt 1,2,3,4, Paris, 1892-1894.

Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında «İslam Birliği» Hareketi (1876-1878)”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988.

_____, "Din, Reform ve Statüko, II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)", Osmanlı Medeniyeti Siyaset, İktisat, Sanat haz. Coşkun Çakır, Klasik Kitap, İstanbul, 2005, ss. 125-147.

_____, Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, Routledge, London and New York, 2006.

_____, "II. Abdülhamid'in İç Politikası, Bir Dönemlendirme Denemesi", Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, XLII, 2016, ss. 353-406.

Dağavaryan, Nazaret, Hıristiyan Protestanlığının ve Kızılbaş İnancının Doğuşu, çev. Kevork Taşkıran, Kor Kitap, İstanbul, 2018.

Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

_____, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009.

_____, 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad, çev. Ayşen Anadol ve Taciser Ulaş Belge, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.

Dressler, Markus, Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam, Oxford University Press, America, 2013.

Es'ad Efendi, Üss-i Zafer (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair), haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005.

Fitzner, Rudolf, Anatolien: Wirtschaftsgeographie, Berlin, 1902.

Fortna, Benjamin C., Mekteb-i Hümayûn: Osmanlı İmparatorluğu'nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, çev. Pelin Siral, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.

Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2012.

Gillard, David, [Ed.] British Documents on Foreign Affairs: Report and Papers from the Foreign Office Confidential Print.  The Near and Middle East 1856-1914, The Ottoman Empire: Nastionalism and Revolution 1885-1908), Part I, Volume 19, 1984.

Gordlevskiy, V. A., "O Maloaziatskoy Sekte Anşabadjılı", İzbrannıye Soçineniya, Vol. 3, Izdatelstvo Vostoçnoy Literaturıy, Mosk[o]va, 1962, ss. 335-337.

Gölbaşı, Edip, "Heretik Aşiretler ve II. Abdülhamid Rejimi: Zorunlu Askerlik Meselesi ve İhtida Siyaseti Odağında Yezidiler ve Osmanlı İdaresi", Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, sayı, 9, 2009, ss. 87-147.

Grenard, M. F., “Une Secte Religieuse d'Asie Mineure. Les Kyzyl-Bâchs”, Journal Asiatique, [Mai-Juin], Tome III, 1904, ss. 511-522.

Gündoğdu, Cihangir & Genç, Vural, Dersim'de Osmanlı Siyaseti: İzâle-i Vahşet, Tashîh-i İtikâd ve Tasfiye-i Ezhân 1880-1913, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013.

Hasluck, F.W., Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam, 1. Cilt, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2012.

_____, Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam, 2. Cilt, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2013.

Herrick, George F., Christian and Mohammedan: A Plea for Bridging the Chasm, Flemin H. Recell Company, London and Edinburgh, 1912.

Huntington, Ellsworth, “The Valley of the Upper Euphrates River and Its People”, Bulletin of the American Geographical Society, 34/4, 1902a, ss. 301-310.

_____, “The Valley of the Upper Euphrates River and Its People”, Bulletin of the American Geographical Society, 34/5, 1902b, ss. 384-393.

_____, “Through the Great Canon of the Euphrates”, The Geographical Journal, Vol. 20, 1902c, ss. 175-200.

_____, "The Prehistoric Mounds of Eastern Turkey", Records of the Past, ed. Henry Mason Baum&Frederick Bennett Wringht, Vol. I, Part VI, 1902d, ss. 163-172.

Karakaya-Stump, Ayfer, Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2015.

Kieser, Hans-Lukas, "Muslim Heterodoxy and Protestant Utopia. The Interactions between Alevis and Missionaries in Ottoman Anatolia", Die Welt des Islams, 41/1, 2001, ss. 89-111.

_____, "Some Remarks on Alevi Responses to the Missionaries in Eastern Anatolia (19th-20th centuries)", Altruism and Imperialism. Western Cultural and Religious Missions to the Middle East (19th-20th cc.) ed Tejirian, Eleanor H., and Spector Simon, Reeva, Columbia University, New York, 2002, ss. 120-142.

_____, Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri'nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938,  çev. Atilla Dirim, İstanbul, İletişim Yayınları, 2005.

Kiremit, İlker, “XIX. Yüzyılda Nusayriler (Arap Alevileri)”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.

Klein, Janet, Hamidiye Alayları: İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.

Makdisi, Ussama, “Ottoman Orientalism”, The American Historical Review, Vol. 107, No. 3, 2002, ss. 768-796.

Mehmet Ârif Bey, Başımıza Gelenler, Cilt 2-3, haz. Ertuğrul Düzdağ, Tercüman Gazetesi Yayınları, t.y.

_____, Binbir Hadis. Cilt 2, haz. Ahmet Kahraman, Tercüman Gazetesi Yayınları, t.y..

Molyneux-Seel, L., “Report on Dersim”, Record of the Kurds: Territory, Revolt and Nationalism 1831-1979, Bristish Documentary Sources, Vol. 4 (1900-1914), Cambridge University Press, 1911.

Ocak, Ahmet Yaşar, "Tarihsel Terminoloji (Bektaşîlik, Kızılbaşlık, Alevîlik)", Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, ed. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009, ss.14-23.

_____, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu'da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, 4. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2009.

_____, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15.-17.Yüzyıllar), 4. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2013.

Reinkowski, Maurus, Düzenin Şeyleri, Tanzimat’ın Kelimeleri: 19 Yüzyıl Osmanlı Reform Politikasının Karşılaştırmalı Bir Araştırması, çev. Çiğdem Canan Dikmen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.

Riggs, Henry H. “The Religion of the Dersim Kurds”, The Missionary Review of the World, 34/10, 1911, ss. 734-743.

Savaş, Saim, XVI. Asırda Anadolu'da Alevîlik, Vadi Yayınları, Ankara, 2002.

Scott, James C., Devlet Gibi Görmek: İnsanlık Durumunu Geliştirmeye Yönelik Projeler Nasıl Başarısız Oldu, çev. Nil Erdoğan, Versus, İstanbul, 2008.

_____, Tahakküm ve Direniş Sanatları, 2. Baskı, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014.

Somel, Selçuk Akşin, "Osmanlı Modernleşme Döneminde Periferik Nüfus Grupları", Toplum ve Bilim, 83, 2000, ss. 178-199.

_____, Osmanlı'da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.

Sykes, Mark, Dar-ul-Islam: A Record of a Journey Through Ten of the Asiatic Provinces of Turkey, Bickers & Son, London, 1904.

Şemseddin Samî, Kâmûsu'l - A'lâm, Cilt 3, 4, 5, Mihrân Matbaası, İstanbul, 1308, 1311, 1314.

Taylor, J. G., "Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866", The Journal of the Royal Geographical Society, Vol. 38, 1868, ss. 281-361.

Trowbridge, Stephen Van Rensselaer, “The Alevis, or Deifiers of Ali”, The Harvard Theological Review, 2/3, 1909, ss. 340-353.

Terzioğlu, Derin, "How to Conceptualize Ottoman Sunnitization: A Historiographical Discussion", Turcica, 44, 2013, ss. 301-338.

Türkyılmaz, Zeynep, “Anxieties of Conversion: Missionaries, State and Heterodox Communities in the Empire”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), California/ABD, University of California, 2009.

Von Luschan, F., Die Tachtadschy und Andere Uberreste der Alten Bevölkerung Lykiens, Druck und Verlag Von Friedrich Vieweg und Sohn, Braunschweig, 1890.

Wheeler, C.H., Ten Years on the Euphrates; or, Primitive Missionary Policy Illustrated, American Tract Society, Boston, 1868.

White, George E., "Survivals of Primitive Religion Among the people of Asia Minor", Journal of the Transactions of the Victoria Institute or Philosophical Society of Great Britain, Vol. XXXIX, Published by the Enstitute, London, 1907, ss. 146-166.

_____, "The Shia Turks", Journal of the Transactions of the Victoria Institute or Philosophical Society of Great Britain, Vol. XL, Published by the Enstitute, London, 1908, ss. 225-239.

_____, "The Religious Use of Food in Turkey", The Hartford Seminary Record, Vol. XX, No. 2, 1910, ss. 97-102.

_____, "What of the Night in Armenia", The Missionary Review of the World, Vol. XL, No.7, 1917, ss. 520-524.

_____, "Some Non-Conforming Turks", The Moslem World, Vol. VIII, No. 3, Missionary Review Publishing, 1918, ss. 242-248.

_____, "Turkish Populations Reverting to Type", The American Review of Reviews, Vol. LIX, No. 4, 1919, ss. 397-402.

_____, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hâtıraları, çev. Cem Târık Yüksel, Enderun Yayınları, İstanbul, 1995.

Yarman, Arsen, Palu-Harput 1878: Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler, 1. Cilt (Adalet Arayışı)-2. Cilt (Raporlar), 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2015.

Yıldırım, Mehmet, “Desimlü Aşireti’nden Dersim Sancağı’na”, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, sayı 1, 2012, ss. 23-37.

_____, “Dersim’in Cumhuriyet Öncesindeki Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerine Bir İnceleme”, Dört Dağa Sığmayan Kent: Dersim Üzerine Ekonomi Politik Yazılar, der. Ş. Gürçağ Tuna, Gözde Orhan, Patika Kitap, İstanbul, 2013, ss. 41-70.

_____, “Cumhuriyet Öncesi Dersim’de Üretim ve Tüketim İlişkileri”, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Tunceli, Tunceli Üniversitesi, 2014, ss. 180-193.

_____, “Yusuf Ziya Paşa’nın Tuzağına Düşen Şeyh Hasanlu Aşiretinden Kesilen Altmış Baş”, Munzur, sayı 40, 2016, ss. 111-118.

_____, “Coğrafya Kaderdir: Ducik (Dujik) Yurdu’ndan Yasak Mıntıka’ya”, Munzur, sayı 41, 2016, ss. 34-38.

Yıldırım, Rıza, "Kiştim Marı: Dersim Yöresi Kızılbaş Ocaklarını Hacı Bektaş Evlâdına Bağlama Girişimi ve Sonuçları", Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/1, 2012, ss. 1-22.

_____, "Bektaşi Kime Derler?: 'Bektaşi' Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi", Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik (Tarih-Kimlik-İnanç- Ritüel), der. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015, ss. 71-108.

_____, Aleviliğin Doğuşu: Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri (1300-1501), çev. Barış Yıldırım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.

Yıldız, Gültekin, Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti'nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839),  Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2009.

Yılmaz, İlkay, II. Abdülhamid Döneminde Güvenlik Politikaları, Mürur Tezkereleri Pasaportlar ve Otel Kayıtları: Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2014.